या नव नवल नयनोत्सवा

ब्रिटनमध्ये असंख्य सरकारी आणि खासगीसुद्धा म्युझियम्स आहेत. त्यापैकी एका संग्रहालयाने ‘जॉर्जियन कालखंडा’मध्ये लोक नाटक किंवा वाद्यवृंद अशा सार्वजनिक मनोरंजन कार्यक्रमात कसे जात असत, ही संकल्पना धरून एक प्रदर्शन भरवलं होतं. या कालखंडात जुन्या नाटकांबरोबरच कोणती नवी नाटकं आली. त्यांचे लेखक, दिग्दर्शक, संगीतकार, नट-नटी, गवय्ये-बजवय्ये, चित्रकार, नेपथ्यकार या सगळ्यांची नुसती माहिती नव्हे, तर चित्रं, वस्तू, कपडे, रंगभूषा साहित्य, नेपथ्य रचनेचे आराखडे, तिकिटं अशा असंख्य संबंधित चीजा होत्याच. पण, नाटकाला जायचं म्हटल्यावर प्रेक्षक कशी तयारी करायचे, कोणत्या फॅशनचे कपडे घालायचे, अशा घोडागाड्यांमधनं यायचे, कसे दाद द्यायचे, हे सगळं दृश्य स्वरुपात मांडलं होतं. प्रदर्शन खूप लोकप्रिय झालं होतं. त्याला मुदतवाढही मिळाली असती. पण, तेवढ्यात कोरोना प्रकरण सुरू झालं आणि सगळेच सार्वजनिक कार्यक्रम बंद करण्यात आले. हे सगळं वाचल्यावर आपल्याकडची दृश्यं डोळ्यांसमोर उभी राहतात. आधुनिक मराठी रंगभूमीची सुरुवात १८४३ साली सांगलीला विष्णुदास भाव्यांच्या ‘सीतास्वयंवर’ नाटकाने झाली. अण्णासाहेब किर्लोस्करांच्या १८८० सालच्या ‘शाकुंतल’ नाटकाने मराठी रंगभूमीच्या वैभवाच्या कालखंडाला सुरुवात झाली. भाऊराव कोल्हटकर ऊर्फ ‘भावड्या’ या गायक-अभिनेत्याने महाराष्ट्राला नाटकाचं वेड लावलं. १९०६ साली नारायण श्रीपाद राजहंस ऊर्फ ‘बालगंधर्व’ या अवघ्या १८ वर्षांच्या तरुणाने मराठी रंगभूमीवर पदार्पण केलं. मराठी नाटकाचा सुवर्णकाळ सुरू झाला.

हिंदुस्थानी संगीत पद्धतीने गाणारे श्रेष्ठ गायक उत्तर हिंदुस्थानात विपुल होतेच. १८५७ नंतर ते महाराष्ट्रातही येऊ लागले. त्यांच्या रागदारीतल्या चीजांवरूनच भास्करबुवा बखले, रामकृष्णबुवा वझे, गोविंदराव टेंबे यांनी नाटकातल्या गाण्यांच्या चाली बांधल्या. ते स्वर्गीय सूर आज शंभरावर वर्षे उलटून गेली, तरी महाराष्ट्राच्या कानात जसेच्या तसे आहेत. या खाँसाहेब आणि पंडितजींच्या बैठकाही मोठमोठ्या श्रीमंतांच्या दिवाणखान्यात किंवा सार्वजनिक सभागृहात होत.

 

या नाटकांना आणि संगीत जलशांना जाताना पूर्वी ही मंडळी नटूनथटून जात असत नि आजही जातात. सुबोध भावे, मुक्ता बर्वे, भरत जाधव यांचं नवं नाटक असेल किंवा सवाई गंधर्व संगीत महोत्सवाला हजेरी लावायची असेल, तर सगळे कसे टकाटक वेशभूषा करून जातात, ती गंमत प्रेक्षणीय असते. पण, अण्णासाहेब किर्लोस्कर ते आज अभिराम भडकमकर किंवा संजय पवार आणि अब्दुल करीम खाँसाहेब ते आज राहुल देशपांडेपर्यंत कार्यक्रमाला जाणार्‍या रसिक प्रेक्षकांच्या वेशभूषेत, आस्वाद घेण्याच्या प्रक्रियेत, पद्धतीत कसकसा फरक पडत गेला, हे कुणी मांडू शकेल का? वसंत शांताराम देसाई, पु. ल. देशपांडे, अरविंद गजेंद्रगडकर अशा नाटकं आणि संगीत या दोन्हींवर लिहिणार्‍या जाणकारांच्या लेखनातून आपल्याला याबद्दल माहिती मिळते, पण ती शब्दरुपात. ब्रिटिशांनी जसं प्रदर्शनरुपात आपल्या नाटक आणि संगीताच्या प्रेक्षक-श्रोत्यांचा इतिहासच लोकांसमोर मांडला, तसं आपल्याला करता येईल का?