निरोगी राहायचंय? जीभ ताब्यात ठेवा!

दुसर्‍या महायुद्धाने अनेक आधुनिक गोष्टींना जन्म दिला किंवा पूर्वी प्रचलित असलेल्या अनेक गोष्टी नव्याने प्रचारात आणल्या. ‘फास्ट फूड’ ही त्यातलीच एक गोष्ट. १९४० साली डिक आणि मॉरिस या मॅक्डोनाल्ड बंधूंनी कॅलिफोर्निया राज्यात सान बर्नार्डिनो इथे पहिलं मॅक्डोनाल्ड फास्ट फूड रेेस्तराँ सुरू केलं. व्यवस्थित बांधलेले हॅमबर्गर किंवा चीजबर्गर, फ्रेंच फ्राईज, केचप आणि कोकाकोला हे मॅक्डोनाल्ड बंधूंचं पहिलं उत्पादन होतं. भलामोठा बनपाव. तो मधोमध कापायचा. त्यावर चविष्ट चटणी, किसलेली कोबी, चीजचा तुकडा आणि वर एक हॅमचा म्हणजे डुकराच्या मांसाचा तुकडा ठेवला की झाला ‘हॅमबर्गर’ तयार. यात हॅमऐवजी चीजचा भलामोठा तुकडा ठेवला की झाला ‘चीजबर्गर.’ शिजवलेल्या बटाट्याच्या मोठ्यामोठ्या फोडी करून डीप फ्रीजमध्ये ठेवायच्या आणि आयत्या वेळी बाहेर काढून वळायच्या; म्हणजे त्या फुलतात. त्यावर झकास चटक-मटक मसाला फासला की ‘फ्रेंच फ्राईज’ तयार. थोडेसे पोटभरीचे; बरेचसे चटक-मटक असे हे पदार्थ खायचे नि वर कोकाकोला किंवा तत्सम कोणतंही सॉफ्ट ड्रिंक ढोसायचं की नाश्ता आटपला. अमेरिका हे नवं राष्ट्र आहे. गती, वेग हा त्या राष्ट्राचा विशेष आहे. सगळ्या गोष्टी तिथे झटपट चालतात. थांबायला कुणाला वेळ नसतो. म्हणून तर मोटार हा अमेरिकन माणसाचा प्राण आहे. एक वेळ तो अन्नपाण्यावाचून राहील, पण मोटारीशिवाय जगूच शकणार नाही. मोटारीतून दर दिवशी मोठमोठी अंतरं पार करणार्‍या अमेरिकन माणसाला मॅक्डोनाल्ड बंधूंचं हे झटपट खाणं फारच पसंत पडलं. मोटारीतून उतरायचीही गरज नाही. मॅक्डोनाल्डच्या रस्त्याकडेच्या टपरीसमोर गाडी थांबवायची. खाद्यपदार्थांची पुडकी नि पेयाच्या बाटल्या घ्यायच्या. गाडी चालवता चालवता ते पदार्थ हादडायचे की झाले मोकळे. अशा सगळ्या झटपट मामल्यामुळे हळूहळू या पदार्थांना ‘फास्ट फूड’ हा शब्द रूढ होत गेला.

 

इंग्लंडची तर्‍हा आणखीनच वेगळी. सतराव्या शतकात एडवर्ड माँटेग्यू हा इंग्लंडमधला एक मोठा सरदार होता. ऑलिव्हर क्रॉमवेलने इंग्लंडचा राजा पहिला चार्ल्स याचा शिरच्छेद करून राज्यक्रांती केली. दहा वर्षांनी क्रॉमवेल मेला. तेव्हा पहिल्या चार्ल्सचा मुलगा दुसरा चार्न्स याला विजनवासातून पुन्हा इंग्लंडच्या गादीवर आणून बसवण्यात एडवर्ड माँटेग्यूचा मोठा सहभाग होता. या कामगिरीबद्दल दुसर्‍या चार्ल्सने त्याला ‘अर्ल ऑफ सॅण्डविच’ ही सरदारकी बहाल केली. ‘अर्ल’, ‘ड्युक’, ‘काऊंट’ या वेगवेगळ्या दर्जाच्या सरदारक्या होत्या. इंग्लंडच्या आग्नेयेला आजच्या डोव्हर बंदराजवळ ‘सॅण्डविच’ नावाचं एक बंदर त्या काळी होतं. ते बंदर आणि आजूबाजूचा काही भाग जहांगीर म्हणून देऊन एडवर्ड माँटेग्यूला ‘अर्ल ऑफ सॅण्डविच’ बनवण्यात आलं. या एडवर्डचा नातू जॉन माँटेग्यू हाही मोठा सरदार होता. ‘अर्ल’ किताब नि जहांगिरी वंशपरंपरा असल्यामुळे त्यालाही ‘अर्ल ऑफ सॅण्डविच’ हा किताब होताच. हा जॉन इंग्लंडच्या नौदलाचा मुख्य दर्यासारंग होता. तो अट्टल जुगारी होता. एकदा जुगार खेळायला बसला की त्याला तहानभुकेचंही भान राहत नसे. एकदा जुगार खेळताना फारच भूक लागली म्हणून त्याने जुगाराच्या टेबलावरच पाव आणि सुकं मटण मागवलं. स्वतःच पावाच्या लांबट फांकी म्हणजे स्लाईस केल्या. पावाच्या दोन फाकांमध्ये सुक्या मांसाची एक पातळ फांक घातली आणि तो पदार्थ गट्ट करून टाकला. आजूबाजूच्या लोकांना ही युक्ती आवडली. त्यांनीही ती करून पाहिली. जॉनच्या आचार्‍याला हा प्रकार कळल्यावर त्याने पावात मांसाबरोबरच इतरही चवदार गोष्टी भरून पाहिल्या. अल्पावधीतच हा नवीन पदार्थ इंग्लंडभर लोकप्रिय झाला. जॉन माँटेग्यू उर्फ ‘अर्ल ऑफ सॅण्डविच’ने तो शोधून काढला, म्हणून लोकांनी त्या पदार्थालाच ‘सॅण्डविच’ हे नाव बहाल करून टाकलं. ही घटना 1762 सालची. त्यामुळे इंग्रजांचं म्हणणं असं की, हॉट डॉग, हॅमबर्गर, चीज बर्गर हे सगळे पदार्थ पावात भरलेला वेगवेगळ्या प्रकारचा मालमसाला अशाच स्वरुपाचे असल्यामुळे, ते एका दृष्टीने सॅण्डविचचेच प्रकार आहेत आणि सॅण्डविचचे जनक आम्ही आहोत.

 

या सगळ्यांची प्रतिक्रिया म्हणून इटलीत म्हणजे पिझ्झा आणि पास्ताच्या देशातच 1986 साली ‘स्लो फूड मूव्हमेंट’ ही चळवळ सुरू झाली. कार्लो पेट्रिनी हा इटालियन बल्लवाचार्य या चळवळीचा निर्माता आहे. चटकमटक फास्ट फूडमुळे केवळ लठ्ठपणाच वाढतो असं नव्हे, तर हृदयविकार आणि त्याहीपेक्षा घातक असा मधुमेह अपरिहार्यपणे होतोच, असं ‘स्लो फूडवाले’ म्हणतात. विज्ञानही तेच म्हणतं. ‘फास्ट फूड’ पदार्थ, त्यासाठी वापरले जाणारे इतर पदार्थ, मग ते चीज असो, भाज्या असोत वा वेगवेगळ्या प्रकारचं मांस असो, हे सगळंच माणसाच्या आरोग्याला घातक आहे. तेव्हा आरोग्य आणि दीर्घायुष्य हवं असेल तर रासायनिक खतं न घातलेल्या भाज्या, फळं, धान्य वापरा. मांसदेखील शक्य तितकं ताजं वापरा. या सर्वांचा वापर करून उत्तम खाद्यपदार्थ बनवणं ‘फास्ट फूड’ इतकं झटपट नसेल कदाचित, पण त्याला खूपच वेळ लागतो असंही नाही. ‘फास्ट फूड’पेक्षा थोड्याशाच जास्त वेळात जर चांगलं, सकस अन्न बनवता येत असेल आणि निरोगी राहता येत असेल, तर तसं का करू नये; असं ‘स्लो फूडवाल्यां’चं म्हणणं आहे. गंमत म्हणजे, निरोगीपणा ही स्थिती झपाट्याने संपुष्टात येत चाललेल्या अमेरिकेत ही ‘स्लो फूड चळवळ’ लोकप्रिय होत आहे.