ते पंधरा दिवस : १० ऑगस्ट १९४७

 

 

जोधपुरचे नरेश, हनुमंत सिंह, ही तशी छोटी-मोठी आसामी नव्हती. राजपुतानातली ही सर्वात मोठी रियासत. हिचा इतिहास जाऊन भिडतो, तो थेट सन १२५० पर्यंत. पंचवीस लाख लोकवस्तीची ही रियासत, छत्तीस हजार चौरस मैल पसरलेली आहे. आणि गेल्या काही दिवसांपासून जीना, ही रियासत पाकिस्तानच्या घशात घालण्याच्या प्रयत्नात आहेत. व्ही. के. मेनन यांनी ही सर्व माहिती वल्लभभाईंना दिली होती. म्हणूनच सरदारांनी, जोधपुर नरेश, हनुमंत सिंह यांना घरी बोलावून घेतले होते.

 

 

सरदार, हनुमंत सिंहांना घेऊन, त्यांच्या त्या प्रशस्त दिवाणखान्यात आले. प्रारंभीच्या जुजबी गप्पा झाल्यावर सरदारांनी सरळ मूळ विषयाला हात घातला, “ मी ऐकलंय की तुमची भेट लॉर्ड माउंटबेटन बरोबर झाली होती. काय चर्चा झाली.?

 

 

हनुमंत सिंह : जी सरदार साहेब. भेट झाली. पण खास अशी चर्चा झाली नाही.

 

 

सरदार पटेल : मी हे पण ऐकलंय की तुमची भेट, जीनांबरोबर ही झालेली आहे, आणि तुमचा स्वतंत्र राहण्याचा इरादा आहे..?

 

 

हनुमंत सिंह : (ओशाळत) हो. तुम्ही बरोबर ऐकलंत.

 

 

सरदार पटेल : तुम्हाला स्वतंत्र रहायचे असेल तर तुम्ही राहू शकता. पण या निर्णयामुळे जर जोधपुर संस्थानात विद्रोह झाला, तर भारत सरकारकडून मदतीची अपेक्षा ठेऊ नका.

 

 

हनुमंत सिंह : पण जीना साहेबांनी आम्हाला बऱ्याच सवलती देऊ केल्या आहेत. त्यांनी जोधपुरला रेल्वेलाईन ने कराचीबरोबर जोडण्याची गोष्ट केली आहे. जर हे नाही झालं, तर आमचा व्यापार ठप्प होऊन जाईल.

 

 

 

 

 

 

सरदार पटेल : आम्ही जोधपुरला कच्छशी जोडून देऊ. तुमच्या व्यापारावर कसलाही फरक पडणार नाही. आणि हे बघा हनुमंत, तुमचे वडील, उमेश सिंह, हे माझे चांगले मित्र होते. ते तुम्हाला माझ्या देखरेखीखाली सोडून गेले आहेत. जर तुम्ही सरळ रस्त्याने नाही चाललात, तर तुम्हाला अनुशासनात आणण्यासाठी मला तुमच्या वडिलांची भूमिका निभवावी लागेल.

 

 

हनुमंत सिंह : सरदार साहेब, असं करण्याची आपल्याला गरज पडणार नाही. मी उद्याच विलीनीकरणाच्या करारनाम्यावर सही करतो..!

 

 

रविवार असल्यामुळे असेल कदाचित, पण कलकत्ता जवळच्या सोडेपूर आश्रमात, गांधीजींच्या प्रातः प्रार्थनेला बरीच गर्दी जमली होती. गांधीजींनी नेहमीच्या शैलीत प्रार्थना आणि सूतकताई केली आणि ते लोकांशी बोलायला सज्ज झाले. गांधीजी बसूनच लोकांशी संवाद साधत होते. ते बोलू लागले –

 

 

 

 

प्रार्थनेला जमलेल्या लोकांमध्ये हिंदूंची संख्याही बरीच मोठी होती. त्यांना मात्र गांधीजींचं हे बोलणं पटलेलं दिसत नव्हतं. फक्त तेवीस टक्के मुसलमान असूनही जर गेल्या वर्षी ‘डायरेक्ट एक्शन डे’ ला हजारो हिंदूंच्या रक्ताचे पाट वाहत असतील, तर ते बहुमतात असताना काय होईल..? असा प्रश्न ते आपापसात विचारत होते.

 

 

प्रार्थनेनंतर गांधीजींनी, त्यांचं हलका आहार, म्हणजे कपभर बकरीचं दूध, थोडा सुका मेवा, आणि खजूर घेतला आणि ते आतल्या कक्षात आले. इथे ते कॉंग्रेस च्या मंत्र्यांबरोबर चर्चा करणार होते. हळूहळू मंत्री जमा होऊ लागले. पंधरा मिनिटातच भावी मुख्यमंत्री प्रफुल चंद्र घोष आणि त्यांचे आवश्यक ते सर्व सहकारी जमले.

 

 

मग गांधीजी हळुवारपणे, त्यांना समजाऊन सांगण्याच्या शैलीत बोलू लागले. ते म्हणाले, “सुहरावर्दींच्या शासन काळात हिंदुंवर काही अत्याचार झालेही असतील. कदाचित त्यांचे पोलिसही हिंदूंशी आकसाने वागले असतील. पण म्हणून याचा अर्थ, आपण प्रतिशोध घेणे असा होत नाही. कलकत्त्यातली एकूण एक मुसलमान सुरक्षित राहील याची चिंता तुम्हा सर्वांना करायची आहे..!”

 

 

तिकडे दूर, दिल्लीत, मंदिर मार्गावरील हिंदू महासभा भवनात भरलेल्या ‘अखिल भारतीय हिंदू संसदेचा’ आज दुसरा दिवस होता. अखंड हिंदुस्थानातून या परिषदेसाठी आलेल्या प्रतिनिधींमधे विभाजनाची चीड होती. आक्रोश होता. विस्थापित हिंदू – शिखांची वेदना होती.

 

 

आज प्रस्तावाचा दिवस होता. बरेच वक्ते बोलले. बंगाल हून आलेले न्यायमूर्ती निर्मल चंद्र चटर्जी फार छान बोलले. ते म्हणाले, “तीन जूनचा, ब्रिटीशांचा फाळणीचा प्रस्ताव स्वीकारून कॉंग्रेसने फक्त घोडचूकच केली नाही, तर कोट्यावधी भारतीयांच्या पाठीत सुरा खुपसला आहे. भारताचे विभाजन स्वीकार करणे म्हणजे कॉंग्रेसने मुस्लिम लीगच्या गुंडगिरी पुढे शरणागती पत्करणे होय.”

 

 

 

 

याच सभेत एकमुखाने मागणी करण्यात आली की सर्व हिंदूंनी राजकीय पक्षांचे कुंपण तोडून, अखंड भारतासाठी एकत्र व्हायला हवं. भगवा ध्वज हा राष्ट्रध्वज व्हावा. हिंदी ही राष्ट्रभाषा व्हावी आणि भारत हे हिंदू राष्ट्र व्हावे. देशात लवकरच निवडणुका घेण्याची मागणीही करण्यात आली. ढगाळ वातावरणानी आणि हलक्या पावसाच्या शिडकाव्यांनी झाकोळलेलं कराची.

 

 

सिंध प्रोव्हिंशियल लेजिस्लेटीव्ह असेंब्लीच्या हॉलमध्ये पाकिस्तानच्या Constituent Assembly ची पहिली संक्षिप्त बैठक सुरु झाली. आज तसं फारसं कामकाज नव्हतंच. प्रामुख्यानं जे काय होणार, ते उद्याच. उद्या ‘कायदे-आझम’ जीना, असेंब्ली ला संबोधित करणार आहेत. बरोबर अकरा वाजता असेंब्लीच्या कामकाजाची सुरुवात झाली. एकूण ७२ सदस्यांपैकी ५२ उपस्थित होते. पश्चिम पंजाबच्या दोन शीख सदस्यांनी कामकाजावर बहिष्कार घातला होता. त्यामुळे साहजिकच ते उपस्थित नव्हते.

 

 

 

 

जोगेंद्र नाथ मंडल, १९४० मध्ये कॉंग्रेस मधून निष्कासित झाल्यावर, मुस्लिम लीगमध्ये सामिल झाले. बंगालच्या शहीद सुहरावर्दीच्या मंत्रिमंडळात ते मंत्री होते. १९४६ च्या बंगाल मधील ‘डायरेक्ट एक्शन डे’ च्या हिंसेच्या वेळी, या मंडल साहेबांनी संपूर्ण बंगालभर प्रवास करून, दलितांना, मुसलमानांच्या विरुद्ध न जाण्यास सांगितले. मुस्लिम लीग आणि जीनांनी, जोगेंद्र नाथ मंडल यांच्या, ‘या’ कामाची दाखल घेतली आणि त्यांना असेंब्लीचे अध्यक्ष बनविले.

 

 

 

 

असेंब्लीचं आजचं कामकाज फक्त एक तास दहा मिनिटेच चाललं. बाहेर फारशी गर्दी नव्हती आणि लोकांमध्येही उत्साह जाणवला नाही.

 

 

रविवारची भर दुपारची वेळ. जुन्या दिल्लीतील मुस्लिम लीगचे कार्यालय. बाहेर अनेक मुसलमान तावातावाने भांडताहेत. दिल्लीतील मुस्लिम व्यापाऱ्यांचा आरोप आहे की ‘मुस्लिम लीगचे पुढारी, आम्हाला उघड्यावर टाकून पाकिस्तानात पळून चालले आहेत’. रोजच सुटणाऱ्या ‘पाकिस्तान स्पेशल’ ट्रेन मधून ही मंडळी पाकिस्तानात निघून जात आहेत. त्यांच्या विरोधात, त्या आक्रोशित मुस्लिम व्यापाऱ्यांनी दर्यागंज वगैरे परिसर बंद ठेवले आहेत.

 

 

दिल्लीतील मुसलमानांना, ‘आपण नेतृत्वहीन झालो’ असं वाटायला लागलं आहे.  दिल्लीच्या म्युनिसिपल कमिटी ने बैठकांसाठी आणि लहान कार्यक्रमांसाठी एक सुरेख हॉल बांधलाय. दुपारी जेवण झाल्यावर, नेहरूंनी त्या नवीन बांधलेल्या हॉल चं निरीक्षण केलं.

 

 

 

 

ज्या ध्वजाला खाली खेचण्यासाठी अनेक क्रांतिकारकांनी, अनेक सत्याग्रहींनी गोळ्या खाल्या, तोच यूनियन जेक हा भारताच्या स्वातंत्र्य दिनासकट १३ प्रमुख दिवशी, भारतातील सर्व सरकारी इमारतींवर फडकणार होता...!  दुपारच्या सावल्या आता लांब होत चालल्या होत्या. लाहौरच्या ‘बारूद खाना’ भागात मात्र लोकांच्या हालचाली त्याच जोमानं आणि उत्साहानं सुरु होत्या. हा तोच भाग आहे, जिथे दिवसा – ढवळ्या ही जायची हिंदू – शिखांची हिंमत होत नाही. मियां परिवाराचे एकछत्री राज्य असलेला हा भाग. लाहौरच्या प्रथम नागरिकाचा (मेयर) चा हा भाग. येथे एक भटारखाना सतत चालला असतो. हिंदू – शीख परिवारांना हुसकावून लावणाऱ्या गुंडांची येथे खाऊन – पिऊन व्यवस्था असते.

 

 

आज या मियां – की – हवेलीत बेत चालले होते, १४ ऑगस्टचे. १४ ऑगस्ट नंतर, लाहौरमध्ये एकाही हिंदू – शिखाला राहू द्यायचे नाही, यावर सर्वांचेच एकमत होते. आणि त्या संदर्भातच योजना तयार होत होती.

 

 

आता पुढील फक्त चार दिवसच अखंड असणाऱ्या भारतात संध्याकाळच्या छटा वेगवेगळ्या होत्या. सुदूर पूर्वेत, आसाम मध्ये, कलकत्त्यात घरोघरी दिवे लागणी झालेली होती. मात्र पेशावर, माउंटगोमेरी सारख्या ठिकाणी अजूनही उन्हं, हात – पाय लांब करत, आळसावलेल्या मुद्रेनं निघायचा विचार करत होती. आणि या पार्श्वभूमीवर अलवर, हापुड, लायलपुर, अमृतसर या ठिकाणी भयंकर दंगे उसळले होते... अनेक हिंदू घरांवर आगीचे पेटते बोळे टाकण्यात आलेले होते. अनेक हिंदू वस्तीतील व्यापाऱ्यांची दुकानं लुटून फस्त झालेली होती...

 

 

 

सुदैव इतकंच की वीर भानच्या दोन किशोरवयीन मुली, मागील दाराने पळाल्या, त्या सरळ हिंदू बहुल ‘किशन नगर’ मधेच थांबल्या. म्हणूनच त्या बचावल्या. एका वरिष्ठ सरकारी अधिकाऱ्याची, पंजाबच्या राजधानीत, लाहौरमध्ये, भर वस्तीत, दहा ऑगस्टच्या संध्याकाळी अशी जबरदस्त दैना करण्यात आली...!

 

 

ज्या वेळेस लाहौरमध्ये वीर भान हे रक्ताच्या थारोळ्यात तडफडत आक्रोश करत होते, आणि ते मुस्लिम गुंड, त्यांच्या बायकोसकट, त्यांची सर्व चीज वस्तू पळवून नेत होते... त्याच वेळेस, संध्याकाळी, आठशे मैल दूर, कराची हून, पाकिस्तान चे होऊ घातलेले वझीर-ए-आझम, लियाकत अली खान यांचे वक्तव्य, वर्तमानपत्रांच्या कार्यालयात पोहोचत होते...!

 

 

 

 

 

 

लाहौरचे संघ कार्यालय. तसे लहानसेच. पण कार्यकर्त्यांनी / स्वयंसेवकांनी नेहमीच गजबजलेले. रविवार, दहा ऑगस्टच्या रात्री दहा वाजता सुद्धा कार्यालयात बऱ्यापैकी वर्दळ होती. स्वयंसेवकांचे चेहरे, त्यांच्यावर आलेला ताण दाखवत होते. तेथील हिंदू आणि शिखांना, सुखरूप पणे पूर्व पंजाबात कसं पोहोचवायचं याचीच चिंता सर्वांना लागलेली होती.