आज जमावाने मारहाण केल्यामुळे लोकांचा जीव जाताना आपण पाहतो. पण, केवळ संशयावरुन एखाद्याला मारण्यापर्यंत-कायदा हातात घेण्यापर्यंत लोकांची मजल जातेच कशी? तर त्याचे मूळ आपल्या सांस्कृतिक संचितात जसे आहे, तसेच ते आपल्याकडे नसलेल्या घटनात्मक जाणीवेतही आहे.
ब्रिटीशांनी भारतात कायद्याची, नियमांची संकल्पना मांडली व रुजवली. लिखित आणि रचनात्मक स्वरुप देत, त्याची एक निश्चित अशी प्रणाली-व्यवस्थाही ब्रिटीशांनीच विकसित केली. एखादी नियमबाह्य घटना घडल्यास त्याची संबंधित व्यवस्थेसमोर तक्रार करणे, न्यायाची मागणी करणे, मिळालेला न्याय मान्य करणे हेही ब्रिटीशांनीच शिकवले. शिवाय, आज आपला देश ज्या संविधानाला अनुसरुन चालतो, त्या घटनात्मक लोकशाही प्रणालीचे पालकत्वही ब्रिटीशांकडेच जाते. अशा परिस्थितीत एकीकडे आपल्याला भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचा, वसुधैव कुटुम्बकम मानत असल्याचा अभिमान वाटत असतानाच कायदा-सुव्यवस्था व नियमांना पायदळी तुडवून केवळ संशयाच्या आधारे जिवंत माणसाचा बळी घेणारेही आपल्यातलेच आहेत, हे नाकारुनही चालणार नाही. कायदे व नियमांची जाणीव आजही समाजातल्या सर्वच थरांत पोहोचली नसल्याचेच हे लक्षण आणि ते तसे का? असे विचारल्यास स्वातंत्र्योत्तर काळातील सत्ताधिशांकडेच अंगुलीनिर्देश करावा लागेल.
कायदा-सुव्यवस्था आणि नियमांची अंमलबजावणी, त्यांचे पालन आणि त्याला हवे तसे वाकवणे, पायदळी तुडवणे अशा सर्वच मुद्द्यांचा विचार करता देशातली संसाधने सर्व समाजापर्यंत पोहोचली नसल्याचेही मान्य करावे लागेल. त्यामुळे ही संसाधने आपल्यापर्यंत न पोहोचल्याने त्यांच्या प्राप्तीसाठी पुन्हा कायदा-सुव्यवस्था आणि नियमांना नख लावणे आलेच. त्यामुळे ही सवय ज्यांनी लावली, तेच इथल्या प्रत्येक अवैध गोष्टींना कारणीभूत असल्याचे स्पष्ट होते. शिवाय ही परिस्थिती का उद्भवली, कायद्याची पायमल्ली करत एखाद्या व्यक्तीला ठार मारण्यापर्यंत लोकांची मानसिकता खालच्या स्तरापर्यंत कशी जाते, हे पाहता आणखी एका गोष्टीचाही उल्लेख करावा लागेल. ती म्हणजे स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ही मानवी मूल्ये-फ्रेंच राज्यक्रांतीने जगाला दिलेली मौल्यवान देणगी! नंतर ही मूल्ये जवळपास सर्वच पाश्चिमात्य देशांनी आपलीशी केली आणि अमेरिकेने तर या मूल्यांच्या आधारे आपला देश जगभरातल्या सर्वच मानवासाठी खुला केला. आजच्या बहुतांश अमेरिका वगळता इतर देशांतील लोकांचे अमेरिकेत जाण्याचे, तिथेच स्थायिक होण्याचे स्वप्न असते. कित्येक भारतीयांचेही तसेच स्वप्न आहे. पण हे स्वप्न का पाहतात लोक? तर समाजातल्या शेवटच्या माणसाचे स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या मूल्यांच्या पायावर कसे कल्याण होईल, हा विचार करणारी तिथली राज्यघटना व लोकशाही प्रणाली आणि कायदा-सुव्यवस्था व नियम यामुळे. आपण आपल्या घटनेने कायदे पाळल्यास माझ्यासह सर्वांचेच हित निश्चितच साधले जाईल, ही तिथल्या नागरिकांची भावनादेखील याला कारणीभूत आहेच.
भारताचा विचार करता घटनेने केलेले कायदे पाळण्याची कितीलोकांची मानसिकता असल्याचे दिसते? वाहतुकीचे नियमांचे जिथे दिवसाढवळ्या उल्लंघन होते, ‘जिथे कचरा टाकू नये’ असे लिहिलेले असते, तिथेच कचरा टाकला जातो, त्या देशात खरेच नियमांना किती गांभिर्याने घेतले जात असेल? आज जमावाने मारहाण केल्यामुळे लोकांचा जीव जाताना आपण पाहतो. पण केवळ संशयावरुन एखाद्याला मारण्यापर्यंत-कायदा हातात घेण्यापर्यंत लोकांची मजल जातेच कशी? तर त्याचे मूळ आपल्या सांस्कृतिक संचितात जसे आहे, तसेच ते आपल्याकडे नसलेल्या घटनात्मक जाणीवेतही आहे. घटनेने केलेले कायदे-नियम मान्य केलेच पाहिजेत, याची जाणीव जोपर्यंत आपल्यात येत नाही, कोणताही गुन्हा घडत असताना वा घडल्यानंतर त्याची तक्रार घटनेने आखून दिलेल्या नियमांनुसार, संबंधित व्यवस्थेपर्यंत पोहोचत नाही, तोयर्पंत हे असे होतच राहणार. लोकशाहीने केलेली ही फार मोठी तजवीज आहे आणि आपण लोकशाही राष्ट्रात राहतो, त्यामुळे तिचे पालन केलेच पाहिजे. लोकशाही प्रणाली वा घटना परिपूर्ण आहे, असे नाहीच. पण जोपर्यंत या दोन्ही व्यवस्थांना समर्थ पर्याय उपलब्ध होत नाही, दुसरा मार्ग सापडत नाही, तोपर्यंत त्यातील त्रुटींसह त्यांचा स्वीकार करणे, हाच एकमेव पर्याय उरतो. त्यामुळे कायदा हातात घेऊन कोणाचा जीव घेण्याएवजी घटनात्मक मार्गाने एखाद्या विषयाची सोडवणूक कशी करता येईल, हाच विचार देशातल्या प्रत्येक नागरिकाने केला पाहिजे. तसे झाले तर, अशा हिंसक घटना नक्कीच टळतील.